Edukata, kultura dhe civilizimi ilir ishin shembull, para se te pushtohej Iliria nga romako-bizantinet

Iliret edhe pse e hoqen te zite e ullirit dhe u dermiten shume rende nga luftrat qe i benin me romako-bizantin, duke mbrojtur nga pushtimet Ilirine, me gjithate thuhet se vazhdonin t`i ruanin ne nivel te duhur, tiparet e tyre edukativo-arsimore, kulturore e civilizuese dhe luftarake si shembull per tjeret ne ate kohe.
Edhe pse iliret u gjenden per nje kohe te gjate afer 200 vjeqare ne perballje te pergjakshme luftarake me romako-bizantin, ata vazhdonin stoikisht ta ruanin gjuhen e tyre ilire ne komunikim mes veti ne familje e neper institucione shtetnore, fetare e edukative. I respektonin hyjnite e veta te besimit pagan e jo hyjnite e pushtuseve, me te cilet perballeshin luftarakisht per ti mbrojte teritoret e veta nga sulmet e tyre barbare ne gadishullin Ilirik. I varrosnin te vdekurit ne menyren e tyre tradicionale e jo sipas traditave e zakoneve fetare latino-romake e greko-bizantine. E punonin token ashtu si e kishin punuar shekuj me radhe te paret e tyre dhe ishin shembull per tjeret ne bujqesi, ne ekonomi, ne arkitekture e ndertimtari, besa ishin shembull edhe ne shendetesi, posaqerisht ne kohen e mbretit Gent, qe bente hulumtimin e bimeve sheruese, ku thksohet per kohen e tij lulja ma sheruese e kohes, me emrin “Gentiana”, te ciles ia kishte vuar emrin e vete mbreti Ilir Genti. Ruanin per mrekulli veshen e tyre popullore dhe stoli te bukura e te mrekullueshme, punuar e prodhuar nga mjeshtrit ilire. Femijeve u vinin emra te ilireve, jo emra romako bizantin, qe te njihen me lehte, e te mos perzihen me emra te pushtueseve. E donin shkollen dhe kishin shkolla private te asaje kohe ku permendeshin dhe theksoheshin ma se shumti gjimnazet e palestrat e shumta, ne te cilat mesohej edukimi ushtarak dhe shkathtesi tjera te shumta te artit ushtarak e luftarak, per t`u perballur me pushtusit sa ma profesionalisht, pa shkel ne vlerat e artit ushtarak e luftarak. Ne ato shkolla perpos tjerave, mesohej edhe filozofia oratorike e gjera me rendesi te kohes. I respektonin shume doket dhe zakonet e veta popullore kudo qe gjendeshin besa edhe jasht vendit, duke i respektuar organizimet shoqeroro-politike e fetare te besimit pagan neper fiset e tyre.
Kjo tradite e ruajtjes se tipareve etnike ilire qe karkterizonin vendin ku ata jetonin, mbeti shume e forte edhe pas pushtimit te Ilirise deri tek koha e arberit dhe Arberise, me tendence vazhduse te zbehjes nga dikimi gjuhesor, fetar, politik e kulturor i pushtuseve romako-bizantin dhe shkaterrimeve te tyre ne mase. Lexusi im, dashur, nese vrapojme pas gjuhes, kultures, politikes, besimeve dhe zakoneve te pushtuseve tane, siq kemi vrapuar nje kohe te gjate, qe nga pushtimi i Ilirise prej latino-romakeve, greko-bizantineve, sllavo-ortodokseve dhe pushtimi i Arberise nga turko-aziatiket, nuk do te kete ndalje asimilimi perfundimtar i qenjes sone kombtare. I juaj, mësuesi Isë